Karol Darwin, prowadząc swoje obserwacje, stwierdził, że ogromna różnorodność barw służy tylko jednemu… Chodzi o przedłużanie trwania gatunku!

Jak cię widzą, tak cię piszą!

Aby zrozumieć znaczenie mnogości barw ptaków, trzeba poznać sposób funkcjonowania ich wzroku. W czasie wiosennych godów istotną rolę odgrywa widzenie tetrachromatyczne. Dotyczy ono widzenia przez ptaki ultrafioletu. Obraz widziany w ten sposób jest możliwy dzięki obecności nie trzech – jak u ludzi – ale czterech rodzajów czopków, czyli specjalnych komórek znajdujących się w oczach, które umożliwiają widzenie barw. Ptaki oprócz czopków odbierających barwy zieloną, czerwoną i niebieską posiadają także te odbierające ultrafioletową. Po co ptakom ultrafiolet? Otóż na ptasim upierzeniu znajdują się elementy, które widać tylko w świetle ultrafioletowym. To pozwala np. rozróżnić płeć u gatunków, których samiec i samica wyglądają identycznie dla ludzkiego oka. Tak między innymi jest u modraszki. Tylko doświadczony ornitolog potrafi je rozróżnić. I samiec, i samica mają niebieską czapeczkę na czubku głowy, żółty brzuch z niewielkim czarnym paskiem na środku, zielonooliwkowy kark, skrzydła z niebieskimi lotkami i ogon z niebieskimi sterówkami. W świetle ultrafioletowym niebieskie pióra samca są jaskrawsze niż samicy. Im jaskrawszy samiec, tym lepsze posiada geny, dlatego osobniki starsze, z dobrze wykształconym upierzeniem, wygrywają konkurencję z młodszymi. Podobnie jest u szpaków. Upierzenie samców bardziej odbija ultrafiolet niż upierzenie samic.

Piękny pan kaczor

Kaczki należą do tych ptaków, które okres godowy rozpoczynają jako jedne z pierwszych, niektóre gatunki już w grudniu. Wśród nich jest krzyżówka, czyli najbardziej rozpowszechniony gatunek kaczek. Kaczor już w październiku rozpoczyna proces pierzenia, czyli zmiany upierzenia ze spoczynkowego na godowe. Wówczas jego głowa okrywa się charakterystyczną, opalizującą zielenią, a pierś oddzielona od szyi białym paskiem staje się ciemnobrązowa. Tułów przyjmuje barwy szaro-czarne, a wszystko dopełniają jaskrawożółty dziób oraz różowe nogi. Aby być tak pięknym, kaczor traci mnóstwo energii na wytworzenie piór, które odróżnią go od samicy. Podczas tak zwanego spoczynku jest niemal identyczny jak kaczka. Inny jest tylko kolor dzioba – samica ma pomarańczowy z ciemną plamą maskującą. Dlaczego kaczor tak bardzo zmienia upierzenie? Aby przypodobać się samicy i mieć potomstwo.

Podobnie dzieje się u kląskawek – małych czarno-pomarańczowych ptaków zaliczanych do muchołówkowatych. Samce zmieniają upierzenie na spoczynkowe jesienią i w czasie swoich jesienno-zimowych wakacji nie są aż tak ładne jak w kwietniu, gdy wracają na swoje tereny lęgowe. Wtedy przybierają jaskrawsze barwy, co samica odbiera jako sygnał świadczący o sprycie danego osobnika, a w dalszej konsekwencji o jego materiale genetycznym. Skoro będąc tak jaskrawym, samiec zdołał uciec przed drapieżnikami i przetrwał, to znaczy, że posiada dobre geny i trzeba się nim zainteresować.

Im cieplej, tym ciekawiej

Skalikurek andyjski żyje w dziewiczych ostępach Ameryki Południowej. Samce mają jaskrawoczerwony tułów oraz kruczoczarne skrzydła i ogon. Kompozycję uzupełnia kilka srebrzystobiałych piór rosnących bliżej tułowia. Mimo tak kontrastowego upierzenia dostrzeżenie ptaka pośród amazońskiej dżungli jest niezwykle trudne, ponieważ w nasłonecznionym miejscu wygląda jak kropla ognistoczerwonej lawy pośród morza zieleni. Jak to się dzieje? W cieniu, w wyniku filtracji światła przez zieloną leśną roślinność, ich upierzenie staje się niemal bezbarwne, umożliwiając ptakom dobry kamuflaż. Po raz pierwszy zbiorowisko tych ptaków zostało zaobserwowane w roku 1839 przez Roberta Schomburgka, który wraz z innymi członkami wyprawy fundowanej przez brytyjską królową Wiktorię miał sporządzić mapę Gujany Brytyjskiej. Na podstawie opisu pochodzącego z tamtego okresu badaczom udało się ustalić, dlaczego samce skalikurka są tak nieuchwytne w dżungli, a w nasłonecznionych miejscach wyglądają olśniewająco. Aby popisać się przed samicami, samce wybierały miejsca, w których ich barwy były bardzo widoczne. Gdy zbliżało się zagrożenie, ptaki natychmiast chowały się w gęstwinach. Samice nie musiały tak ryzykować, bo ich jednolite brązowe upierzenie służy wyłącznie maskowaniu.

Wydaje się, że poszczególne osobniki reprezentujące dany gatunek wyglądają niemal identycznie. Ptaki widzą to inaczej. Dodatkowy rodzaj fotoreceptorów pozwala im się rozróżniać, a samicom – dokonywać właściwych wyborów ojców swojego potomstwa. •

„Sonda 2”, niedziela 28 maja, godz. 14.35, sobota 3 czerwca, godz. 14.35.