Rosyjska agresja na Ukrainę i zakręcenie kurka z gazem dla Europy wywołało prawdziwą panikę na rynkach, ale sytuacja szybko się ustabilizowała. Gaz jest przez wiele krajów magazynowany i utrzymywana jest, a przynajmniej powinna być, jego bezpieczna rezerwa. Grupa Orlen posiada siedem podziemnych magazynów na gaz wysokometanowy, w tym pięć w dawnych wyeksploatowanych złożach i dwa kawernowe, czyli zlokalizowane w pustych przestrzeniach (kawernach) powstałych z wypłukiwania soli. Po rozbudowie magazynu w Wierzchowicach i zwiększeniu jego pojemności o 800 mln m sześc., będzie można we wszystkich magazynach przechowywać już 4,1 mld m sześc. gazu.

Zima i lato

Magazyny gazu to nie tylko rezerwa bezpieczeństwa na wypadek przerw w dostawach surowca. W normalnych warunkach stabilizują one działanie systemu przesyłowego. W Polsce wraz ze spadkiem temperatur rośnie zapotrzebowanie na gaz. W okolicach października bieżące dostawy nie wystarczają na dobowe pokrycie potrzeby i sięga się po gaz zmagazynowany pod ziemią. Dotychczasowe rekordowe dobowe zużycie zanotowano 18/19 stycznia 2021 roku. Z powodu dużych spadków temperatury wyniosło ono aż 81 mln m sześc. (911 Gwh). Poprzedni rekord z 2018 roku wynosił 78,8 mln m sześc.

W lecie sytuacja jest odwrotna. Zużycie jest znacznie mniejsze, więc nadwyżkę gazu wykorzystuje się do napełniania magazynów na zimę. Poza tym magazyny zapewniają stabilną pracę kopalni i rurociągów. Niezależnie od chwilowego zapotrzebowania rynku można go stale przyjmować. Gaz z magazynów pozwala także, poprzez produkcję elektryczności w elektrowniach napędzanych gazem, uzupełnić niedobory prądu z elektrowni wiatrowych przy niesprzyjającej pogodzie.

Największy będzie jeszcze większy

Podziemny Magazyn Gazu Wierzchowice to największy magazyn w Polsce. Obecnie ma pojemność czynną wynoszącą 1,3 mld m sześc., która po rozbudowie zostanie zwiększona do 2,1 mld m sześc. Oznacza to, że na Wierzchowice będzie przypadać prawie połowa krajowych zdolności magazynowych. Jest to magazyn w wyeksploatowanym złożu. Odkryto je w 1971 roku, a wydobycie prowadzono przez 23 lata. W 1995 r. wyczerpane złoże gazu przekształcono w magazyn, którego pojemność wynosiła początkowo 0,6 mld m sześc. gazu. Do zatłaczania i odbioru zapasów wykorzystywano odwierty, którymi wcześniej prowadzono eksploatację. W kolejnych latach systematycznie zwiększano pojemność instalacji. W ramach rozbudowy PMG Wierzchowice zostaną m.in. wykonane trzy nowe odwierty do zatłaczania i odbioru paliwa, rozbudowana zostanie instalacja do osuszania gazu oraz zainstalowane dodatkowe agregaty sprężające do tłoczenia gazu. Z uwagi na bieżące uzupełnianie potrzeb chociażby gospodarstw domowych ogrzewanych gazem, ważna przy magazynach jest prędkość z jaką można „wyciągnąć” z nich gaz. W przeciwnym wypadku mimo pełnych magazynów, zdarzałyby się przerwy w dostawach. Naturalnie najszybsze wtłaczanie i wypompowywanie gazu jest możliwe z magazynów kawernowych. Jednak rozbudowa Wierzchowic pozwoli także tu zwiększyć elastyczność magazynu. Moc zatłaczania wzrośnie o jedną trzecią, z obecnych 14,4 mln m sześc. do 19,2 mln m sześc. na dobę, a o 66 proc. zostanie zwiększona moc odbioru – z 14,4 mln m sześc. do 24 mln m sześc. na dobę.

Długa historia

Pierwszy na świecie podziemny magazyn gazu w częściowo wyeksploatowanym złożu powstał w okolicach Nowego Jorku w 1916 roku. Historia polskiego magazynowania gazu w dawnych złożach sięga 1954 roku. Wtedy stworzono pierwszy w dawnym złożu Roztoki koło Jasła. Był to także jeden z pierwszych takich magazynów w Europie. Dziś nie jest już używany. Złoże w tym miejscu odkryto już w 1922 roku i eksploatowano od 1931 roku do 1954 roku, czyli do podjęcia decyzji o budowie magazynu. Do tego czasu wydobyto 92 procent zasobów gazu i ropy. Magazyn miał pojemność 35 mln m sześc. i został wyłączony z użycia w 1980 roku. W 1979 roku do sieci wprowadzono dwa kolejne magazyny, używane do dziś. PMG Brzeźnica i PMG Swarzów, oba w południowo-wschodniej Polsce. Pierwszy, najstarszy wciąż wykorzystywany, ma obecnie pojemność 100 mln m sześc., a Swarzów w Małopolsce, 90 mln m sześc. Trzy lata później otwarto PMG Strachocina w powiecie sanockim o aktualnej pojemności 460 mln m sześc., a w 1987 roku PMG Husów. Magazyn ma pojemność 500 mln m sześc. i znajduje się w gminach Łańcut i Markowa, miejscowości, gdzie mieszkała rodzina Ulmów. W 1995 roku otwarto największy, obecnie rozbudowywany, magazyn PMG Wierzchowice.

Zaletą tego typu magazynów jest istnienie już częściowe infrastruktury co zmniejsza koszty, a samo złoże jest dobrze znane i przebadane. Wadą jest to, że zazwyczaj są one zdolne do wykonywania tylko jednego cyklu napełniania i odbioru w ciągu roku. Wymienione powyżej to magazyny gazu wysokometanowego, podobnie jak magazyny kawernowe, ale na terenie Polski są jeszcze dwa magazyny gazu zaazotowanego. PMG Daszewo w gminie Karlino i PMG Bonikowo o pojemności 200 mln m sześc. w Wielkopolsce.

Słone magazyny

Uzupełnieniem magazynów złożowych są magazyny kawernowe. Na świecie pierwszy taki magazyn uruchomiono w 1961 roku w Stanie Michigan w USA. W Polsce, gdzie znajdują się duże złoża soli i są dobre warunki do budowy takich magazynów, pierwszy otwarto w 1997 roku. Był to KPMG Mogilno w województwie kujawsko-pomorskim, który ma obecnie pojemność czynną 580,92 mln m sześc. Drugim jest KPMG Kasakowo zlokalizowany w okolicach Trójmiasta. Ma pojemność 296,80 mln m sześc.. Powstają one w wyniku wypłukiwania (ługowania) złóż soli kamiennej i przypominają wielką liczącą kilka kilometrów wysokości podziemną butelkę. Tak przygotowana komora jest bardzo szczelna, wydajna i łatwa w monitorowaniu. Zajmuje też najmniej miejsca. Magazyny kawernowe charakteryzują się bardzo wysokimi wartościami mocy zatłaczania i odbioru gazu w stosunku do pojemności. Mogą też wykonywać wiele cykli napełniania i oddawania gazu dzięki czemu świetnie uzupełniają cały system w przypadku gwałtownych zmian w zapotrzebowaniu na błękitne paliwo. Ich wadą są wysokie koszty budowy i utrzymania.

W wodzie i kopalni

Na świecie magazyny w dawnych złożach gazu stanową 76 procent wszystkich magazynów, a w kawernach solnych 6 procent. Popularne są jeszcze, stanowiąc 13 proc magazyny w warstwach wodonośnych. Maja one, z uwagi na występowanie wody większe ciśnienie, a więc większą moc odbioru, ale do ich stworzenia wymagane są kosztowne poszukiwania, mają większe ryzyko nieszczelności i wyższe koszty obsługi w związku z wydobyciem i utylizacją wody. Magazyny takie istnieją w większości w USA, dawnym ZSRR i we Francji. Magazynowanie gazu możliwe jest także w nieczynnych kopalniach czy komorach skalnych.

Pojemnościami polskich podziemnych magazynów gazu zarządza, należąca do Grupy ORLEN, spółka Gas Storage Poland sp. z o.o., która jest operatorem systemu magazynowania. Obecnie magazyny są zapełnione w 94 procentach (stan na 23 sierpnia 2023 r.). •