Rośliny leczą

Lecznicze znaczenie ziół znane jest człowiekowi od niepamiętnych czasów. Bujny rozwój zielarstwa w Europie skończył się na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy wraz z rozwojem chemii rozpoczęto syntezę związków chemicznych, pozyskiwanych dotąd tylko z roślin. Z czasem przekonano się jednak, że leki pochodzenia roślinnego działają łagodniej i są bezpieczniejsze.

Związki lecznicze

Działanie lecznicze ziół związane jest z występowaniem w roślinach związków chemicznych, zwanych substancjami czynnymi. Związki te są bardzo zróżnicowane pod względem budowy chemicznej i stąd też ich oddziaływanie na człowieka jest bardzo różnorodne. Niewiele jest chorób, na które natura nie zna lekarstwa. Związki chemiczne występujące w roślinach leczniczych można podzielić na substancje podstawowe (pierwotne) i wtórne. Substancje podstawowe występują we wszystkich roślinach i spełniają zasadnicze funkcje fizjologiczne. Należą do nich m.in. węglowodany, tłuszcze, aminokwasy, białka i zielony barwnik chlorofil.

Substancje wtórne są produktami przemiany materii roślin i zwykle nie spełniają w ich życiu określonych, podstawowych funkcji. Poszczególne związki nie występują we wszystkich roślinach, a jedynie w określonych grupach roślin. Do substancji wtórnych należą m.in. glikozydy, flawonoidy, antocyjany, olejki eteryczne, alkaloidy. Glikozydy są to połączenia cukrów ze związkami niecukrowymi. Związki te charakteryzuje często bardzo silne oddziaływanie na człowieka, wiele z nich to silne trucizny. Z leczniczego punktu widzenia największe znaczenie posiadają glikozydy nasercowe, wpływające na siłę skurczu mięśnia sercowego. Są one niezastąpionymi lekami w licznych przypadkach niewydolności krążenia. Flawonoidy to substancje bardzo rozpowszechnione, najczęściej występują jako żółte barwniki w kwiatach. Działają m.in. uszczelniająco na naczynia włosowate, obniżają ciśnienie krwi. Mają też działanie moczopędne.

Antocyjany to z kolei barwniki czerwone, niebieskie lub fioletowe, występujące najczęściej w kwiatach i owocach. Ich działanie jest podobne do flawonoidów. Olejki eteryczne są wieloskładnikowymi mieszaninami substancji lotnych, odznaczają się silnym, zwykle przyjemnym zapachem. U niektórych gatunków występują w znacznych ilościach, m.in. u roślin baldaszkowych (anyż, kminek, koper, lubczyk, pietruszka).

Posiadają duże znaczenie jako środki poprawiające apetyt, ułatwiające trawienie, rozkurczowe i dezynfekujące. Alkaloidy natomiast są substancjami roślinnymi, które zawierają azot i zazwyczaj bardzo silnie oddziałują na organizm człowieka. Do tej grupy należą liczne trucizny roślinne. Pierwszym alkaloidem wyizolowanym z rośliny była morfina. Dokonał tego Friedrich Sertürner w 1803 r. Obecnie znanych jest kilkaset alkaloidów.

Jak zbierać zioła?

W Polsce pozyskuje się surowce zielarskie z około 100 gatunków dziko rosnących roślin leczniczych. Część z nich ze względu na zagrożenie wytępieniem jest objęta częściową ochroną. Zgodę na ich pozyskiwanie wydaje wojewoda. Do grupy tej należą m.in. konwalia majowa, czosnek niedźwiedzi, kruszyna pospolita, kalina koralowa, kocanki piaskowe. Około 60 gatunków roślin leczniczych jest uprawianych. Do uprawy wprowadzono początkowo rośliny pochodzenia śródziemnomorskiego, m.in. szałwię lekarską, tymianek, melisę. Później rośliny występujące w stanie dzikim. Ich zbiór ze stanu naturalnego nie mógł pokryć wciąż wzrastającego zapotrzebowania na zioła. Obecnie takie surowce jak korzeń kozłka, czy arcydzięgla pozyskuje się wyłącznie z upraw, tak samo zresztą jak znaczne ilości rumianku, dziurawca i bratka polnego.

Na wartość leczniczą ziół wpływa wiele czynników. Najważniejsze są jednak właściwie przeprowadzony zbiór i suszenie. Związki chemiczne występujące w roślinach leczniczych gromadzone są w różnych częściach rośliny i w określonych fazach jej rozwoju, toteż zbiera się tylko określone ich części w momencie największego nagromadzenia substancji leczniczych. Termin zbioru, a często nawet pora dnia, ma bardzo duże znaczenie dla wartości leczniczej zioła. Wszystkie zebrane zioła należy suszyć w cieniu, unikając promieni słonecznych, które niekorzystnie wpływają na zawarte w roślinach leczniczych substancje czynne.



Gość Niedzielny 33/2008