Badają pierwszych pasterzy Afryki

"Tak naprawdę nie wiemy, kim są społeczności, których osady i cmentarzyska są celem naszych wykopalisk" - opowiada PAP prof. Jacek Kabaciński z poznańskiego oddziału Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Kieruje on ekspedycją w rejonie Gebel Ramlah, który znajduje się około 140 km na zachód od słynnych skalnych świątyń Ramzesa II w Abu Simbel. Polacy działają tam od 2009 r.

Dotychczas koncentrowali się na cmentarzyskach z czasów 5. tysiąclecia p.n.e. "Najważniejszy wniosek, który nasuwa się nam po kilku sezonach badawczych, jest następujący: ówcześni ludzie stosowali bardzo różnorodny obrządek pogrzebowy. To każe sądzić, że być może mamy do czynienia z różnymi, niezależnymi grupami ludzi, którzy korzystali z jednego, bardzo ograniczonego przestrzennie obszaru w celach pogrzebowych" - wyjaśnia naukowiec.

Dawniej w rejonie Gebel Ramlah znajdowało się duże jezioro - dziś w pustynnym terenie widać zaledwie jego zarys. To wokół niego archeolodzy odkryli w czasie ostatniego sezonu badawczego relikty licznych osad z różnych okresów neolitu. Przypuszczają, że dawniej mieszkano tam w lekkich szałasach (w terenie nie zachowały się żadne pozostałości konstrukcji mieszkalnych). Skąd zatem wiadomo, że odkrywane są osady?

"Napotykamy na ślady w postaci jam, w których składowano żywność lub wyrzucano odpadki. Odkrywamy też żarna, rozcieracze, rozbite naczynia ceramiczne i narzędzia krzemienne, szczątki upolowanych gazel, szczątki hodowanych przez nich kóz, owiec i bydła - wszystko wskazuje jednoznacznie na to, że w tych miejscach ludzie żyli, pracowali, spożywali posiłki" - wyjaśnia prof. Kabaciński.

Ostatni sezon przyniósł niespodziewane odkrycie: na terenie osady archeolodzy odkryli pracownie, w których przetwarzano na ochrę skały zawierające duże ilości hematytu. Ochra to pigment o czerwonym zabarwieniu, który powszechnie używano w ceremoniach pogrzebowych. Wcześniej polscy badacze odkryli liczne pochówki obsypane tym barwnikiem. "To pierwsze znane pracownie obróbki hematytu odkryte do tej pory na obszarze Pustyni Zachodniej" - podkreśla prof. Kabaciński.

Zdaniem naukowca bardzo prawdopodobne jest, że w późnym i schyłkowym neolicie (5 tysiąclecie p.n.e.) obszar wokół jeziora był odwiedzany i czasowo zamieszkiwany przez społeczności pasterskie wywodzące się z różnych obszarów Północno-Wschodniej Afryki, od wybrzeży Morza śródziemnego po Afrykę sub-saharyjską. Miejscem ich spotkań mógł być obszar grzebalny, położony na wyniesionych brzegach jeziora, gdzie zmarłych chowano na licznych cmentarzyskach.

W początkowym okresie (ok. 11-8 tys. lat temu) pochówki lokalizowano na terenie osad - wynika z badań Polaków. Do podobnych praktyk dochodziło w tym czasie w innych rejonach świata, zwłaszcza na Bliskim Wschodzie.

"Stopniowo następowała jednak +wyprowadzka+ zmarłych poza strefę zamieszkania. Obserwujemy to w Gebel Ramlah - tysiąclecie po tysiącleciu pochówki przesuwano coraz dalej od miejsca zamieszkania, aż wreszcie w początkach 5. tysiąclecia p.n.e. zaczęto zakładać wydzielone cmentarze poza osadami, gdzie chowano zmarłych" - opowiada prof. Kabaciński.

Prof. Kabaciński podkreśla, że najlepsze warunki do życia istniały w tym rejonie w 7. tysiącleciu p.n.e. Później klimat stopniowo osuszał się. W kolejnych tysiącleciach jezioro było obecne już tylko sezonowo.

"Ludzie zmuszeni byli do dalekich wędrówek od jednego zbiornika wody do kolejnego. To czasy, kiedy wypasano stada zwierząt, tak więc dotarcie do źródła wody oznaczało dla tych społeczności być albo nie być" - mówi prof. Kabaciński. Jak zauważa, dopiero w tych trudniejszych czasach ludzie zaczęli nawiązywać dalekosiężne kontakty. W efekcie w rejonie Gebel Ramlah pojawiły się przedmioty egzotyczne, jak np. wspomniane, odkryte w grobach, muszle z Morza Czerwonego.

"To kryzys klimatyczny wymusił większą mobilność pasterzy i przyczynił się pośrednio do rozwoju kontaktów z innymi społecznościami" - podsumowuje badacz.

Tegoroczne badania finansowane były przez grant Narodowego Centrum Nauki oraz Combined Prehistoric Expedition Foundation.

Szymon Zdziebłowski (PAP)