Natura przyrodoznawstwa

Z biegiem czasu i z rozwojem wiedzy przyrodniczej okazało się, że stare założenia dotyczące natury świata są błędne, a opierające się na nich interpretacje Biblii – często nieścisłe. Trzeba podkreślić, że mówimy o założeniach i interpretacjach, a nie o naturze rzeczywistości czy też autorytecie Pisma Świętego. Dzieje Galileusza (1564-1642) trafnie ilustrują to spostrzeżenie.

W dziele De revolutionibus orbium coelestium (1543) [14] polski astronom Mikołaj Kopernik zaprezentował pogląd, iż Ziemia i inne planety krążą wokół Słońca, czyli Ziemia nie stanowi nieruchomego centrum Układu Słonecznego. To stwierdzenie nie zrodziło się pod wpływem dowodów naukowych, lecz rozczarowania systemem Ptolemeusza. Początkowo publikacja Kopernika nie wywołała większej dyskusji, lecz kilkadziesiąt lat później reformator Melanchton sprzeciwił się jego koncepcji, opierając się na tekstach biblijnych: „[Słońce] jak oblubieniec wychodzi z swej komnaty [...]. Jego wyjście na krańcu nieba się zaczyna, a jego obieg aż po kraniec niebios” (Ps 19,5-7) oraz „stworzyłeś ziemię, co wciąż istnieje” (Ps 119,90). Jan Kalwin odrzucił ideę poruszającej się Ziemi, odwołując się nie do Pisma Świętego, lecz do zdrowego rozsądku. W 1610 roku Galileusz donosił o obserwacjach dokonanych przy pomocy wynalezionego teleskopu, który potwierdził, że Ziemia jest rzeczywiście w ruchu. Został potępiony na podstawie tradycyjnego przekonania, że Jozue rozkazał zatrzymać się Słońcu (Joz 10,12) (zakładając, że zwykle poruszało się). Uczonemu dano do zrozumienia, że wtrącanie się człowieka świeckiego w dziedzinę teologicznych pryncypiów nie jest mile widziane. W 1616 roku Kongregacja Indeksu uznała, że nauczanie, iż Słońce znajduje się w centrum Wszechświata, „sprzeciwia się wyraźnie nauce płynącej z licznych fragmentów Pisma Świętego”.

Galileusza wezwano do Rzymu i przypomniano mu, że nauczanie Kopernika nie doczekało się oficjalnego usankcjonowania. Na tym historia mogła się skończyć. Jednak w 1632 roku Galileusz opublikował Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo [15] , w którym przedstawił jednego z rozmówców jako nadętego i ograniczonego zwolennika ortodoksji. Była to oczywista karykatura samego papieża Urbana VIII. Galileusza wezwano przed trybunał inkwizycji i zmuszono do odwołania swych poglądów (fama głosi, że gdy podniósł się z kolan powiedział: „A jednak się porusza [Ziemia]” [16] .

Niewielu ludzi wyznaje dzisiaj pogląd, że Ziemia tkwi nieruchomo w centrum Układu Słonecznego. Dokładna analiza wersetów z Psalmów pokazuje, że mówią one o niezmienności Boga, a nie o szczegółach z dziedziny astronomii. Jak stwierdził Galileusz w 1615 roku w Lettera a Madama Cristina di Lorena [17] , Biblia „uczy nas, jak iść do nieba, a nie jak ono się porusza”.

W 1757 roku Watykan odwołał edykt antykopernikański, a w 1831 roku usunął Dialog Galileusza z indeksu ksiąg zakazanych. Dopiero jednak w 1992 roku przyznano oficjalnie, że Galileusz miał rację w sporze z inkwizycją. Wniosek ten został jednak osłabiony przez stwierdzenie, że zarówno Galileusz, jak i jego prześladowcy działali „w dobrej wierze”, a inkwizycja, która miała do dyspozycji opowiadania o stworzeniu z Księgi Rodzaju oraz twierdzenia Galileusza, nie miała wyboru, jak tylko uwierzyć tym pierwszym. W czasopiśmie „Nature” [360 (5 listopada 1992), s. 2] skomentowano to stwierdzenie następująco: „Wielu ludzi mogłoby powiedzieć, że po upływie tak długiego czasu owa historia jest dziś bez znaczenia, choć może być przykładem heroizmu. Jest to jednak błąd. Sprawa Galileusza pozostaje problemem aktualnym, gdyż w podejściu do odkryć naukowych pozostawia się miejsce dla przesądów [...]. Niewiele zmieniło się w Watykanie w ciągu tych 359 lat”.

Zadowalającym zakończeniem dyskusji na temat Galileusza i Biblii, lub ogólnie na temat wiary i nauki, jest uznanie, że oba Źródła dostarczają komplementarnych opisów rzeczywistości. Pogląd ten wyrażono już w starożytnym przekonaniu, iż Bóg dał nam dwie księgi: Biblię i „księgę przyrody”. Niestety, zbyt często czytano je oddzielnie. W jaki sposób można je czytać razem?

_______________________
[14] O obrotach ciał niebieskich (przyp. tłum.).
[15] Polskie wydanie: Dialog o dwu najważniejszych układach świata: ptolemeuszowym i kopernikowym, przeł. E. Ligocki, PIW, Warszawa 1953 (przyp. tłum.).
[16] Przystępne przedstawienie kontrowersji dotyczących Galileusza oraz ich ogólnego kontekstu można znaleźć w książce Charlesa Hummela, The Galileo Connection: Resolving Conflicts between Science and the Bible [Związek z Galileuszem – rozwiązywanie konfliktów między przyrodoznawstwem a Biblią] (1986).
[17] List do Wielkiej Księżnej Cristiny di Lorena (przyp. tłum.).