85. urodziny patriarchy Konstantynopola Bartłomieja I

Grecko-prawosławny patriarcha Konstantynopola Bartłomiej I obchodzi 85. urodziny przypadające 29 lutego. Jako następca Apostoła Andrzeja nosi tytuł „Patriarchy Ekumenicznego”, co czyni go honorowym zwierzchnikiem światowego prawosławia, liczącego około 300 milionów wyznawców. Bartłomiej I jest światowej sławy teologiem i ekumenistą. Jego starania mają na celu zjednoczenie światowego prawosławia i dialog z innymi Kościołami. W ostatnich latach jednak odniósł większy sukces w tej drugiej kwestii: stosunki ekumeniczne są dobre, ale prawosławie przeżywa wewnętrzny kryzys.

Od 1991 roku Bartłomiej jest patriarchą dawnego rzymskiego miasta cesarskiego nad Bosforem i honorowym zwierzchnikiem światowego prawosławia. Sposób obsadzenia tej funkcji jest jednym z punktów spornych w Kościele prawosławnym. Podczas gdy Bartłomiej mocno podkreśla rolę Konstantynopola jako „Kościoła matki” prawosławia i rości sobie prawo do pełnienia funkcji koordynacyjnej dla niezależnych Kościołów prawosławnych, Moskwa i inne Kościoły oskarżają go, że w ten sposób chce kopiować katolicki model organizacyjny.

Na świecie Bartłomiej I cieszy się wielkim uznaniem m.in. za swoje zaangażowanie na rzecz ekologii, co przyniosło mu honorowy tytuł „Zielonego Patriarchy”. Ten kanonista, który posiada doktorat i włada siedmioma językami, jest także ważnym partnerem w dyskusjach na temat islamu i judaizmu. Siedziba patriarchy, „Fanar”, znajduje się w Stambule.

Jako honorowy zwierzchnik światowego prawosławia Bartłomiej I nie ma bezpośredniej jurysdykcji nad Kościołami narodowymi. Władze tureckie nie uznają również ogólnoprawosławnych zadań Patriarchatu. Uważają, że Bartłomiej I jest jedynie najwyższym pasterzem kilku tysięcy greckich chrześcijan prawosławnych pozostałych w Turcji. Choć liczba wiernych stale spada, Patriarchat sprawuje bezpośrednią kontrolę nad około 3,5 milionami wiernych w niektórych częściach Grecji i diasporze w Ameryce Północnej i Południowej, Europie Środkowej i Zachodniej oraz Australii.

Papież i patriarcha

Bartłomiej I jest uważany za człowieka bardzo otwartego. Z papieżem Benedyktem XVI (2005–2013), który odwiedził go w Stambule w 2006 r., patriarcha wznowił rozmowy między Kościołem katolickim i prawosławnym, których nie prowadzono od kilku lat. Z następcą Benedykta XVI, Franciszkiem, Bartłomiej nadał dalszy impuls procesowi dialogu i zbliżenia. „Chemia” między nimi jest bardzo widoczna. Patriarcha często odwiedza papieża w Watykanie. Ostatnio widzieli się we wrześniu 2019 r. Z kolei papież Franciszek był u niego w Fanarze w 2014 r. Światowym echem odbiły się „historyczne i przełomowe” wizyty papieża i patriarchy w obozach dla uchodźców na greckiej wyspie Lesbos w 2016 r. oraz w bazylice Grobu Pańskiego w Jerozolimie w 2014 r. Ponadto w 2016 i 2018 r. patriarcha przyjął zaproszenie papieża na modlitwy o pokój w Asyżu i Bari.

Papież i Patriarcha wielokrotnie opowiadali się za ustaleniem wspólnej daty Wielkanocy dla wszystkich Kościołów. Chcą również wykorzystać obchodzony w tym roku jubileusz 1700. rocznicy Soboru Nicejskiego do poczynienia dalszych postępów w ekumenizmie. W 325 roku w Nicei (dzisiejszym Izniku) sformułowano wyznanie wiary chrześcijańskiej. Papież Franciszek planuje podróż do Turcji pod koniec maja na uroczystości soborowe w Nicei, dzisiejszym Izniku, aby przewodniczyć uroczystościom wraz z patriarchami innych Kościołów. Wciąż jednak nie ma potwierdzenia wizyty.  Nie wiadomo, czy do niej dojdzie, a to z powodu obecnej choroby Franciszka.  

Konflikt z Moskwą

W 2016 roku Bartłomiej chciał nadać nowe impulsy duchowe, duszpasterskie i strukturalne światowemu prawosławiu poprzez Sobór Panprawosławny na Krecie, ale w soborze nie wzięły udziału cztery Kościoły, w tym Rosyjski Kościół Prawosławny. Konflikt z Moskwą jeszcze bardziej się zaostrzył po tym, gdy  na początku 2019 r. patriarcha przyznał autokefalię Prawosławnemu Kościołowi Ukrainy. Ten krok spowodował, że z trzech wcześniej skłóconych Kościołów na Ukrainie powstały dwa. W rezultacie Moskwa zerwała wspólnotę kościelną z Patriarchatem Ekumenicznym.

Konflikt pomiędzy Kościołem Rosyjskim a Konstantynopolem stanowi również prawdziwą próbę dla innych Kościołów prawosławnych. Jedni opowiadają się po stronie Konstantynopola, inni po stronie Moskwy, a jeszcze inni starają się zachować równowagę pomiędzy jednym a drugim. Na razie nic nie wskazuje na to, że sytuacja ulegnie rozwiązaniu.

Troska o nowe powołania kapłańskie

Bartłomiej nie ma łatwego życia, nie tylko w obrębie prawosławia, ale także w Turcji: gdy w 1991 r. został wybrany na patriarchę, Prawosławna Szkoła Teologiczna na wyspie Chalki na Morzu Marmara nie mogła już od 20 lat kształcić na mocy zarządzenia władz tureckich. Oznacza to, że w Turcji od prawie 50 lat nie został wykształcony żaden ksiądz prawosławny.

Prawosławne Seminarium Duchowne w Chalki wraz z przyległym Kolegium Teologicznym było najważniejszą instytucją teologiczną Patriarchatu Konstantynopola i jedną z wiodących prawosławnych instytucji akademickich na świecie, aż do jej zamknięcia przez państwo tureckie w 1971 roku. Studiowało tam wielu teologów, biskupów i patriarchów, wśród nich patriarcha ekumeniczny Bartłomiej I. W 1971 r. Chalki zostało zamknięte na mocy tureckiego prawa zakazującego działalności prywatnych uniwersytetów.

Oznacza to po prostu, że brakuje młodych ludzi, choć i tak byłoby to trudne nawet gdyby Wyższa Szkoła była otwarta, gdyż w całej Turcji jest prawdopodobnie nie więcej niż 2500–3000 chrześcijan grecko-prawosławnych. Wiele dawnych kościołów prawosławnych państwo tureckie uznaje za zabytki kultury; odprawianie w nich nabożeństw wymaga uzyskania specjalnych zezwoleń od władz.

Jesienią 2024 r. pojawiło się coraz więcej przesłanek wskazujących na to, że wznowienie działalności w Chalki może stać się realne. Na przełomie roku patriarcha spotkał się nawet z prezydentem Turcji Recepem Tayyipem Erdoganem, aby omówić tę kwestię. Od tego czasu jednak w Chalki znów jest cisza. Według źródeł w Patriarchacie Ekumenicznym, jeśli zgoda zostanie udzielona, Kolegium Teologiczne będzie mogło zacząć przyjmować studentów w ciągu dwóch lat. Harmonogram ten zależy od prac renowacyjnych i wyjaśnienia różnych kwestii administracyjnych i technicznych. Dotyczy to na przykład mianowania nauczycieli i przeprowadzania procedur rekrutacyjnych.

Urodzony na tureckiej wyspie Imbros

Bartłomiej urodził się 29 lutego 1940 r. jako Dimitrios Archondonis na tureckiej wyspie Imbros. Studiował w Wyższej Szkole Teologicznej na wyspie Chalki, podczas święceń diakonatu w 1961 r. otrzymał imię apostoła Bartłomieja. Kolejne studia odbył w Instytucie Studiów Wschodnich Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie, gdzie w 1968 r. uzyskał doktorat z zakresu wschodniego prawa kanonicznego, w Instytucie Ekumenicznym w szwajcarskim Bossey oraz na uniwersytecie w Monachium. Był współtwórcą Stowarzyszenia Prawa Kanonicznego Kościołów Wschodnich.

Święcenia kapłańskie przyjął w 1969 r. W latach 1968–1972 był asystentem dyrektora Kolegium Teologicznego w Chalki, a następnie do 1990 r. dyrektorem biura swojego poprzednika, patriarchy ekumenicznego Dimitriosa. W 1973 r. został wybrany metropolitą Filadelfii, a w 1990 r. metropolitą Chalcedonu.

Jako metropolita Chalcedonu, Bartłomiej I został w 1990 r. najwyższym rangą metropolitą Świętego Synodu i przewodniczył kilku komisjom, m.in. ds. prawa kanonicznego oraz ds. ekumenizmu. W 1991 roku został wybrany na patriarchę ekumenicznego i 270. następcę św. Andrzeja Apostoła.