Osad z dna jeziora o początkach państwa Piastów

Naukowcy zbadali osady denne z jeziora Lednica (Wlkp.). Tak uzyskane dane pozwalają wnioskować nt. historycznych zmian krajobrazu i rozwoju państwa Piastów, np. wycinki lasów, upowszechnienia upraw zbóż czy rozwoju osadnictwa. Artykuł dotyczący genezy państwa Piastów opublikowano w PNAS.

Artykuł dotyczący genezy państwa Piastów ukazał się w najnowszym numerze "Proceedings of the National Academy of Sciences" (PNAS, https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2409056122). Praca łączy dane paleoekologiczne z ustaleniami archeologii, historii oraz numizmatyki, pozwalając na nowe spojrzenie na procesy towarzyszące powstawaniu pierwszych struktur państwowych na ziemiach polskich - przekazał Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w informacji prasowej przesłanej PAP.

Artykuł to podsumowanie wieloletniej współpracy przyrodników i archeologów z Poznania, Gdańska oraz Dziekanowic z historykami z Warszawy, Białegostoku i Berlina oraz geologami z Kolonii i Zurychu. Badania prowadzili naukowcy z UAM, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu w Białymstoku, Muzeum Pierwszych Piastów w Lednicy, Uniwersytetu Kolońskiego, Wolnego Uniwersytetu w Berlinie, Instytutu Geoantropologii im. Maxa Plancka (Niemcy) i Politechniki Federalnej w Zurychu (Szwajcaria).

Aby ustalić, jak mniej więcej tysiąc lat temu obszarze wschodniej Wielkopolski wyglądały realia ekologiczne i ekonomiczne, naukowcy sięgnęli do mało oczywistego na pierwszy rzut oka źródła - osadów z dna jeziora.

Badane osady pochodziły z Jeziora Lednickiego - akwenu położonego w centrum wczesnopiastowskiego ośrodka władzy. W efekcie szczegółowych badań tych osadów uzyskali dane, pozwalające wnioskować na temat różnych aspektów historycznego rozwoju regionu. Analizy pyłków roślinnych pozwoliły wnioskować na temat przemian roślinności i użytkowania ziemi z dokładnością do ok. 20 lat. Jak podkreślają badacze, wyniki wskazują na gwałtowne przekształcenia środowiska w IX i X wieku, interpretowane jako "rewolucję ekologiczną", stanowiącą podstawę dla formowania się struktur politycznych i wojskowych.

"Dzięki zastosowaniu datowania radiowęglowego rdzenia osadów z Jeziora Lednica możliwe było uzyskanie precyzyjnej skali czasu, umożliwiającej porównania z danymi historycznymi i archeologicznymi" - mówi prof. Mariusz Lamentowicz z Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM, cytowany w informacji prasowej.

Pobrana pionowo próbka ziemi (tzw. rdzeń), zawierająca osady nagromadzone przez wiele dekad i zawierające m.in. materię nieorganiczną i organiczną, np. pyłki roślin "stał się kluczowym punktem odniesienia dla rekonstrukcji procesu zaniku pierwotnych lasów wokół Jeziora Lednica oraz rozwoju osadnictwa w tym regionie. Nowe dane zostały zestawione z wynikami badań torfowisk z Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej i Pomorza, wykonanymi w wysokiej rozdzielczości próbkowania i datowania. Pozwoliło to na uzyskanie unikatowego obrazu dynamiki zmian krajobrazu i ekosystemów mokradeł pod wpływem działalności państwa Piastów. Procesy te zostały szczegółowo zapisane w osadach biogenicznych. Profil osadów z Jeziora Lednica stanowi tym samym kamień milowy w paleoekologicznych badaniach Wielkopolski" - dodaje prof. Mariusz Lamentowicz.

Jak wyjaśnia prof. Katarzyna Marcisz z Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM, osady jeziorne czy torfowe - choć nie wyglądają spektakularnie - zawierają unikatowe informacje dotyczące historii ekosystemów.

"Podobnych danych nie jesteśmy w stanie uzyskać z pomocą innych źródeł, ponieważ, po pierwsze, dane pisane nie sięgają w przeszłość tak daleko, jak zakumulowane w różnych zbiornikach osady, a po drugie, często konkretne zmiany ekosystemów nie zostały udokumentowane w przeszłości w dostępnych dla nas archiwach. Badania paleoekologiczne pozwalają nam spojrzeć w przeszłość i odczytać wiele aspektów rozwoju ekosystemów - od zmian roślinności i hydrologii, występowania pożarów i zjawisk katastrofalnych, po wpływ człowieka. Zestawienie informacji uzyskanych z różnych źródeł pozwala na głęboką analizę danych, umożliwiając nam otrzymanie bardziej precyzyjnych rekonstrukcji środowiskowych" - podkreśla prof. Katarzyna Marcisz.

Autorzy publikacji wyjaśniają, że w trakcie życia jednego-dwóch pokoleń na obszarze wschodniej Wielkopolski doszło do szeroko zakrojonej wycinki grądów, co stworzyło przestrzeń dla intensywnego rolnictwa zbożowego. Uprawa zbóż - ze względu na jego wartość kaloryczną oraz możliwości magazynowania i transportu - była podstawą utrzymania dużych skupisk ludności, niezbędnych dla funkcjonowania państwowości. Procesowi temu towarzyszył rozwój sieci osadniczej, skoncentrowanej wokół głównych grodów: Gniezna, Poznania, Giecza i Lednicy.

Praca naukowców wskazuje na to, że geneza państwa piastowskiego była ściśle powiązana z transregionalnymi procesami handlowymi, w szczególności handlem niewolnikami, prowadzonym przez Skandynawów na rzecz muzułmańskich odbiorców w Azji Środkowej. Wymiana ta, która przybrała na sile w pierwszej połowie X wieku, wiązała się z napływem srebra (dirhamów) i przyczyniła się do powstania warunków sprzyjających konsolidacji lokalnych elit.

Jednocześnie autorzy badania wskazują, że "państwo wczesnopiastowskie operowało w warunkach strukturalnego niedopasowania między ograniczoną bazą ekologiczną a rosnącymi ambicjami terytorialnymi. Intensyfikacja rolnictwa dotyczyła stosunkowo niewielkiego obszaru, co przyczyniło się do kruchości systemu. Dane paleoekologiczne wskazują, że po połowie XI wieku nastąpił gwałtowny regres użytkowania ziemi, spadek upraw i ponowna ekspansja lasów wtórnych" - czytamy w informacji prasowej.

I choć archeologia potwierdza ciągłość osadnictwa, to analiza danych dowodzi, że struktury państwowe uległy rozpadowi. Wielkopolska przestała pełnić funkcję rdzenia politycznego, a jej społeczno-ekologiczne podstawy - kluczowe dla sukcesu Piastów - uległy trwałemu osłabieniu - zauważają autorzy publikacji.

"Badania opisane w naszym artykule są doskonałym przykładem tego, w jaki sposób nauki przyrodnicze mogą wzbogacić naszą wiedzę o dawnych społeczeństwach, którymi na co dzień zajmuje się historia i archeologia" - podkreśla prof. Jakub Niebieszczański z Wydziału Archeologii UAM, cytowany w informacji prasowej. - "Jako archeolodzy widzimy często wzrost lub spadek liczby stanowisk w czasie - w tym przypadku były to osady czy też mniejsze założenia osadnicze. Jednak dopiero zestawienie tego z wynikami rekonstrukcji paleoekologicznej, która mówi nam np. o wylesieniach, skokowych wzrostach upraw czy fazach regeneracji lasów, pozwala na kompleksowe rozważania na temat faktycznej dynamiki procesów osadniczych. Nasze wyniki pokazują instytucjonalizację wykorzystywania zasobów krajobrazu przez powstałe w krótkim czasie państwo, ale także skalę jego późniejszego kryzysu".

"To niezwykłe, że dzięki pyłkowi roślin można uzupełniać luki w wiedzy historycznej, sięgając do czasów formowania się państwa Piastów. Pokazuje to, że analiza pyłkowa, choć jest już ponad stuletnią metodą, wciąż może +wypływać na wody+ niezbadanych problemów naukowych" - dodaje prof. Piotr Kołaczek z WNGiG UAM.