Bóg jest Panem przypadku

Św. Augustyn też mówił o ewolucji świata: o „pierwotnych ziarnach”, które zasiał Bóg na początku i z których potem powstały istoty ziemskie. I nikt nie protestował. Dlaczego teoria ewolucji Darwina wzbudziła takie kontrowersje?

W starożytności chrześcijańskiej to nie budziło kontrowersji, ponieważ interpretacja metaforyczna Pisma Świętego była powszechna. Sam św. Augustyn napisał kilka traktatów, które dotyczyły interpretacji Księgi Rodzaju. W wielu z nich w różny sposób interpretował siedem dni stworzenia. Później zapanowała tendencja do interpretacji – jak sądzono – dosłownych. Niewykluczone, że tendencję tę utrwalił okres kontrreformacji, kiedy to wszędzie zaczęto węszyć odejście od wiary. Niewątpliwie wieki XVIII i XIX nie były okresem największego rozkwitu teologii.

Kreacjoniści – przeciwnicy teorii ewolucji – wydają się mieć dobre intencje: uważają, że ratują Boga przed wykluczeniem Go z obszaru nauki…

Ja bym nie używał słowa „kreacjonizm” – choć jest to dziś dość rozpowszechnione – na określenie kierunku, który walczy z ewolucjonizmem. Jest to bowiem przywłaszczenie terminu, który znaczy zupełnie coś innego. Kreacjonizm w teologii to nauka chrześcijańska o stworzeniu świata, która wcale nie sprzeciwia się ewolucjonizmowi. Używanie słowa „kreacjonizm” na określenie doktryny zwalczającej teorię ewolucji jest po prostu terminologicznym nadużyciem.

Czy teoria ewolucji może pomóc w lepszym rozumieniu Boga?

Oczywiście, przede wszystkim w rozumieniu dzieła stworzenia. Już dawniej wiele odkryć naukowych pomagało oczyszczać teologię z fałszywych przekonań. Często, nawet dziś, rozumie się stworzenie jako jednorazowy proces: zapoczątkowanie istnienia przez Boga i oddanie świata we władanie prawom fizyki. Takie rozumienie stworzenia nie wywodzi się z teologicznej tradycji, lecz z filozoficznych poglądów wyrosłych z fizyki Newtona. Wedle tych poglądów, świat składa się z materialnych atomów powołanych do istnienia przez Boga, który umieścił je w określonych punktach przestrzeni i nadał im „początkowe pchnięcie”; resztę robią prawa mechaniki. Do dziś niektórzy tak myślą. Przed Newtonem nie tak rozumiano stworzenie świata. Pojmowano stworzenie jako zależność świata w istnieniu od Boga. I ta zależność jest ciągła nie tylko „na początku”. Gdyby Bóg przestał dawać światu istnienie, świat zapadłby się w nicość. Stworzenie jest więc aktem ciągłym. I to jest tradycyjna doktryna chrześcijańska. Myśl ewolucyjna wzbogaciła ją o bardzo ważny element: stwórczy akt nieustannego dawania istnienia nie jest statyczny, lecz dynamiczny, zawiera w sobie dynamikę dalszego rozwoju.

Jakie obserwacje przemawiają na korzyść ewolucji?

Wszystkie, bo dosłownie wszystko, na co patrzymy, jest wynikiem ewolucyjnych procesów. Łącznie z naszym wyglądem i całą genetyką. Dzisiaj wyrzucenie ewolucji z biologii, i w ogóle z nauki, oznaczałoby głębokie cofnięcie się w czasie.

I nie ma żadnych „ale”?

Żadna teoria naukowa nie jest nigdy „na pewno prawdziwa”. Teoria Newtona bardzo wiele rzeczy tłumaczyła, ale napotykała różne kłopoty i o tym dobrze wiedziano. Ale nikt jej nie odrzucał, bo nie było lepszej. Nie tylko tłumaczyła ona masę faktów, lecz również spajała ówczesną fizykę w spójną konstrukcję. Teoria ewolucji także ma kłopoty. W materiale kopalnym brakuje na przykład form przejściowych między niektórymi gatunkami. Formy przejściowe na ogół żyją krótko. Należy także pamiętać, że teoria ewolucji – podobnie jak kiedyś w fizyce mechanika Newtona – nadaje biologii wewnętrzną spójność.

A czy można by nauczać w szkołach, równolegle z ewolucjonizmem, i tego fałszywie rozumianego kreacjonizmu?

Jeżeli coś jest fałszywie rozumiane, nie powinno być uczone w szkołach. Ten tzw. kreacjonizm nie jest teorią naukową, po prostu w nauce się nie liczy. Zastąpienie w biologii teorii ewolucji „kreacjonizmem” byłoby tym samym, czym wyrzucenie z fizyki teorii cząstek elementarnych albo teorii Maxwella, na której opiera się elektronika i cały przemysł elektrotechniczny. Nie musi się wierzyć w teorię ewolucji, nauka nie jest konieczna do zbawienia. Ale jeśli ktoś tę swoją niewiarę wiąże z religią, to kompromituje religię w oczach ludzi i tym samym wyrządza jej straszliwą krzywdę. Już św. Augustyn mówił, że nie wolno człowiekowi wierzącemu stawiać wiary w opozycji do nauki, bo przez to ośmiesza się ją „w oczach pogan”.


Ks. prof. Michał Heller jest filozofem, teologiem, fizykiem kosmologiem. Należy do grona pracowników Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego. Jest też członkiem Papieskiej Akademii Nauk. Wykłada w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Jest też rektorem Instytutu Teologicznego w Tarnowie.


Gość Niedzielny 44/2006