Ewolucja gatunków i człowiek

Jak trafnie zauważają biografowie Darwina, biolog J.S. Huxley, wnuk Th.H. Huxleya, oraz specjalista w dziedzinie genetyki H.D.B. Kettlewel, „zwracanie uwagi przez Darwina przede wszystkim na stopniowy charakter ewolucji i ogromne znaczenie przywiązywane w tamtym czasie do dowodu..., sprawiło, że zaniedbał i w efekcie nie uwzględnił w swych dociekaniach wyjątkowości rasy ludzkiej, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Ta wyjątkowość zasadza się na zdolności człowieka do prowadzenia skomplikowanych i abstrakcyjnych operacji myślowych i na związanej z tym zdolności do posługiwania się symboliczną metodą komunikacji. Tylko człowiek posiada prawdziwą mowę, ze słowami zastępującymi rzeczy i idee. Tylko człowiek potrafi wyrazić swój stan ducha poprzez sztukę i rytualne ceremonie; tylko on formułuje i porządkuje swe doświadczenie w ogólnych twierdzeniach i prawach naukowych”.

Słusznie zauważył Piveteau: „Kiedy paleontolog pochyla się nad zagadnieniem dziejów człowieka, nie może ograniczać się jedynie do aspektów anatomicznych. Trzeba ogarnąć wzrokiem całego człowieka, w tym także inteligencję, która jest jego podstawowym wyróżnikiem”. Zwierzęta posiadają instynkty, pamięć skojarzeniową, inteligencję praktyczną. Psychologia porównawcza rozróżnia dwa rodzaje inteligencji: „inteligencję praktyczną”, która służy do rozwiązywania konkretnych zagadnień, i którą posiadają w mniejszym lub większym stopniu zwierzęta, oraz „inteligencję abstrakcyjną”, dostępną wyłącznie człowiekowi.

Antropoidy dysponują bardzo rozwiniętą psychiką sensytywną, ale wszelkie przejawy aktywności psychicznej, nawet te najbardziej spektakularne, nie wykraczają u nich poza możliwości dobrej pamięci skojarzeniowej oraz inteligencji praktycznej idącej w parze z instynktem naśladowczym.

W sferze zachowań psychicznych człowieka również jest miejsce na przejawy sensytywne. Należą do nich: wrażliwość, „skłonności” (instynkty), uczuciowość, wyobraźnia, pamięć, inteligencja praktyczna... Prócz tego jednak człowiek poznaje, rozumie, myśli. To w nim przejawia się psychika racjonalna, w abstrakcji, osądzie, rozumowaniu, refleksji.

Typowa dla człowieka jest umiejętność operowania abstrakcją. Człowiek potrafi formułować pojęcia abstrakcyjne oraz uniwersalne zasady, dociekać przyczyn na podstawie skutków, tworzyć naukę. Zastanawia się, rozważa, porównuje, nie tylko wie, ale jest świadom swej wiedzy, podczas gdy zwierzę jest nieświadome swej niewiedzy. Jest wynalazcą, niezmordowanym twórcą nowych przedsięwzięć.

Chce, ale wolną wolą. Może chcieć i nie chcieć, chcieć czegoś, co mu się nie podoba i mu nie pomaga, a nie chcieć rzeczy, która mu się podoba lub mu pomaga. Ma swobodę w wyborze pomiędzy możliwymi rozwiązaniami, może zmienić w odpowiednim momencie swe poprzednie decyzje. Nie tylko myśli, pragnie, kocha, ale jest też świadomy swojego myślenia, pragnienia, kochania. „Człowiek – zauważył P.P. Grassé – choć ma ze zwierzętami wiele cech wspólnych, posiada na wyłączność zdolność do pytania się o swe korzenie, o swą naturę, o swą przyszłość, o śmierć, o inne światy, o wartość swych czynów, o swe znaczenie”. Potrafi wznieść się do świata wartości i rozróżniać dobro od zła. Kodyfikuje prawa i obowiązki. Moralność i religijność to wyłącznie jego domena.

Zwierzęta porozumiewają się językiem znaków. Człowiek wprawdzie używa języka znaków, ale przede wszystkim mowy. Mowa to cudowny wynalazek do wyrażania emocji i porozumiewania się za pomocą systemu symboli stworzonych celowo. U źródła języka symboli leży ludzka inteligencja, jako że założeniem tej formy komunikacji jest rozumienie znaku jako znaku. Znaki, jakie się na ów język składają, określone mocą porozumienia, a oparte na określonych dźwiękach z przypisanym im znaczeniem, służą do przekazywania myśli i wszelkich innych procesów z naszego świata wewnętrznego.