Rok 2023 - wydarzenia w nauce polskiej i światowej

Polski astronauta weźmie udział w misji na orbitalnej stacji ISS - to jedno z ważniejszych doniesień 2023 r. dotyczących nauki. W mijającym roku ruszyła też kosmiczna misja Euclid i sonda do Jowisza; a statek kosmiczny Starship wybuchł w czasie lotu testowego. Opublikowano też najpełniejszy jak dotąd atlas ludzkich komórek mózgowych, zaś biotechnolodzy stworzyli syntetyczne ludzkie embriony i złożone modele ludzkich zarodków.

STYCZEŃ

25.01 - Brytyjscy naukowcy opracowali pierwszy, dokładny cyfrowy model wirusa, który obejmuje jego trójwymiarową strukturę i chemiczną budowę, razem z całym genomem. To nowe, potężne narzędzie, które może m.in. pomóc w poszukiwaniach nowych terapii.

LUTY

1.02 - Badacze opracowali najdokładniejszą mapę rozmieszczenia materii we Wszechświecie. Uzyskali ją ze zjawisk soczewkowania grawitacyjnego, łącząc dane z dwóch różnych przeglądów nieba.

3.02 - Astronomom udało się po raz pierwszy bezpośrednio zmierzyć masę pojedynczego białego karła. Wykorzystali do tego obserwacje przy pomocy Kosmicznego Teleskopu Hubble'a.

19.02 - W Toruniu zainaugurowano Światowy Kongresu Kopernikański, organizowany przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie oraz Instytut Historii Nauki Polskiej Akademii Nauk.

24.02 - Przeszczep szpiku kostnego pozwolił całkowicie uwolnić od wirusa HIV kolejnego zakażonego tym patogenem pacjenta - podał magazyn "Nature". Była to co najmniej trzecia taka osoba na świecie. Przeszczep komórek macierzystych przeprowadzono w Niemczech u 53-letniego mężczyzny. Był to jednak wyjątkowy zabieg, gdyż do transplantacji wykorzystano komórki pobrane od osoby odpornej na wirusa HIV. Dzięki temu odtworzono układ odpornościowy zdolny zwalczyć ten drobnoustrój.

MARZEC

21.03 - Na Wenus dochodziło do wulkanicznych erupcji - wskazała nowa analiza danych z wystrzelonej ponad 30 lat temu sondy Magellan. To pierwsze bezpośrednie dowody na aktywny wulkanizm tej planety i ważne dane dla planowanej misji VERITAS - poinformowała NASA.

23.03 - W "Nature" opisano odkrycie nietypowego systemu złożonego z dwóch gwiazd, który może kiedyś wybuchnąć jako supernowa. Wśród autorów znajduje się polski astronom, prof. Andrzej Udalski z Obserwatorium Astronomicznego UW

27.03 - Nowy gen o nazwie ATRIP, którego mutacje powodują wysokie ryzyko raka piersi, odkryli badacze z Polski i Kanady. Wyniki badań polskich i kanadyjskich naukowców zostały opublikowane w magazynie "American Journal of Human Genetics".

30.03 - Ścięgna u dinozaurów przechodziły proces kostnienia podobnie jak u ptaków - dowodzą badania polskich paleontologów, opublikowane na łamach "Zoological Journal of the Linnean Society".

30.03 - Naukowcy z Uniwersytetu Jagiellońskiego na łamach "Nature Communications" opisali kluczowe odkrycie na temat niezwykle istotnej modyfikacji powstających w komórkach białek. Chodzi o tzw. hypuzynację, która ma znaczenie m.in. w powstawaniu nowotworów, chorób neurodegeneracyjnych czy cukrzycy.

KWIECIEŃ

14.04 - Z portu kosmicznego w Gujanie Francuskiej wystartował bezzałogowa sonda kosmiczna JUICE, która ma zbadać środowisko wokół Jowisza. Naukowy i techniczny udział w misji mają Polacy. Misja JUICE jest realizowana przez Europejską Agencję Kosmiczną (ESA). Wedle planów sonda JUICE ma dotrzeć na Jowisza w 2031 r. Będzie też badać samą planetę i jej otoczenie. Wśród celów misji wymieniono badania atmosfery, środowiska magnetycznego, wulkanicznego księżyca Io, pyłowych pierścieni i mniejszych księżyców.

20.04 - Należący do SpaceX statek kosmiczny Starship wybuchł w powietrzu podczas swojego pierwszego pełnego lotu testowego na orbitę okołoziemską. Do eksplozji doszło po ok. 4 minutach od startu, gdy statkowi nie udało się odłączyć od wynoszącej go rakiety Super Heavy. Była to pierwsza próba, podczas której obie części systemu wzniosły się w powietrze.

MAJ

5.05 - W USA zatwierdzono pierwszą na świecie szczepionkę przeciwko wirusowi RSV - informuje "Nature". RSV to skrót od Respiratory Syncytial Virus (syncytialny wirus układu oddechowego). Zakażeniu ulegają głównie małe dzieci, o niskiej odporności, zwłaszcza wcześniaki czy dzieci z wadami serca, a także osoby starsze o obniżonej odporności.

CZERWIEC

15.06 - Brytyjscy i amerykańscy naukowcy stworzyli syntetyczne ludzkie embriony przy użyciu komórek macierzystych, co oznacza możliwość pominięcia komórek jajowych lub plemników - podaje brytyjski dziennik "Guardian". Ogłoszono to podczas corocznej konferencji Międzynarodowego Towarzystwa Badań nad Komórkami Macierzystymi w Bostonie (USA). Według ekspertów to przełomowe osiągnięcie, które może pomóc w badaniach nad zaburzeniami genetycznymi, ale jednocześnie rodzi poważne pytania etyczne oraz prawne.

19.06 - Nobliści prof. Philip James Edwin Peebles oraz prof. Barry Clark Barish zostali laureatami pierwszych Nagród Kopernikańskich, przyznawanych przez Akademię Kopernikańską. Nagrody Kopernikańskie za wybitne osiągnięcia naukowe o przełomowym znaczeniu i zasięgu międzynarodowym będą przyznawane co roku. Indywidualna nagroda wynosi 500 tys. zł.

LIPIEC

1.07 - Z bazy Sił Kosmicznych USA na przylądku Canaveral na Florydzie wystartowała misja Europejskiej Agencji Kosmicznej Euclid. Misja zakłada umieszczenie w kosmosie teleskopu do badania ciemnej materii i ciemnej energii, jednych z największych tajemnic Wszechświata. W projekcie udział wzięły polskie firmy.

14.07 - Powołując się na "ograniczone dowody" na rakotwórczość u ludzi, Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) sklasyfikowała aspartam (sztuczny środek słodzący) jako potencjalnie rakotwórczy dla ludzi - podano we wspólnym komunikacie prasowym IARC, Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) oraz Wspólnego Komitetu Ekspertów Organizacji ds. Wyżywienia i Rolnictwa ds. Dodatków do Żywności (JECFA). Jednocześnie nadal obowiązują dotychczasowe normy bezpiecznego spożycia.

14.07 - Z portu kosmicznego w stanie Andhra Pradesh na południowym wschodzie Indii z powodzeniem wystartowała rakieta, która ma wylądować na Księżycu.

SIERPIEŃ

9.08 - Minister rozwoju i technologii Waldemar Buda poinformował, że polski astronauta weźmie udział w misji na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS) - będzie m.in. testował zaawansowane technologie polskich przedsiębiorców, realizował eksperymenty. Będziemy przedstawiali kandydaturę Sławosza Uznańskiego do udziału w misji kosmicznej na orbicie ziemskiej - zapowiedział Buda. Kilka dni wcześniej, 4 sierpnia, minister Buda, Europejska Agencja Kosmiczna (ESA) oraz Axiom Space (amerykańska firma działająca w branży kosmicznej), podpisały porozumienia w sprawie lotu na ISS.

11.08 - Im więcej chodzimy, tym niższe jest nasze ryzyko przedwczesnego zgonu. Co więcej, efekt ten widać nawet wtedy, gdy robimy mniej niż 5 tys. kroków - wykazało międzynarodowe badanie, którym kierował prof. Maciej Banach z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Pracę na ten temat opublikowało pismo "European Journal of Preventive Cardiology".

12.08 - W serii aż 21 artykułów, zamieszczonych jednocześnie w specjalnym numerze "Science" oraz pismach "Science Advances" i "Science Translational Medicine", opublikowano najpełniejszy jak dotąd atlas ludzkich komórek mózgowych. Atlas, będący wynikiem prac międzynarodowego projektu, będzie bezpłatnie dostępny dla badaczy na całym świecie za pośrednictwem repozytorium online. Specjaliści będą mogli korzystać z danych do własnych badań - na przykład porównać badane przez siebie choroby mózgu z normalnie rozwiniętym mózgiem.

18.08 - Istnienie przewidywanej w połowie ubiegłego stulecia, pozbawionej masy i neutralnej elektrycznie "cząstki-demona" udało się potwierdzić po 67 latach - poinformował magazyn "Nature". Osiągnął to zespół naukowców kierowany przez Petera Abbamonte, profesora fizyki na University of Illinois Urbana-Champaign (USA) - przy badaniu właściwości metalicznego rutenianu strontu (Sr2RuO4).

23.08 - Międzynarodowy zespół naukowców po raz pierwszy zsekwencjonował chromosom Y. Oznacza to nowe, kluczowe informacje na temat rozwoju płciowego, płodności i różnych chorób genetycznych, w tym nowotworów.

23.08 - Indyjski lądownik Vikram wylądował na południowym biegunie Księżyca. Jest to pierwsze w historii miękkie lądowanie w okolicach południowego bieguna Księżyca, niezbadanego terytorium, które według naukowców może zawierać kluczowe dla życia zasoby zamarzniętej wody i cennych pierwiastków.

WRZESIEŃ

2.09 - Indie wystrzeliły satelitę do badania Słońca. Statek Aditya-L1 przemierzy w ciągu czterech miesięcy 1,5 mln kilometrów, po czym zostanie umieszczony w sektorze kosmicznym zwanym punktem Lagrange'a, gdzie obiekty zwykle pozostają na miejscu ze względu na równoważenie sił grawitacyjnych, co zmniejsza zużycie paliwa. Zadaniem satelity będzie stałe dostarczanie wyraźnych obrazów Słońca.

6.09 - Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO) podała, że trzy miesiące tegorocznego lata na półkuli północnej były najgorętszym okresem w historii prowadzenia pomiarów temperatury na Ziemi. Rekordowo wysoka jest też temperatura powierzchni oceanów, zasięg lodu arktycznego jest zaś rekordowo niski.

7.09 - Bez plemnika, komórki jajowej czy macicy udało się stworzyć złożone modele ludzkich zarodków - podał magazyn "Nature". Kompletne modele ludzkich embrionów odpowiadające 14-dniowemu zarodkowi stworzyli naukowcy z izraelskiego Instytutu Nauki Weizmanna, pod kierownictwem prof. Jacoba Hanny. Wykorzystali do tego celu ludzkie komórki macierzyste.

20.09 - Amerykańscy chirurdzy z Uniwersytetu Medycznego Maryland (UMSOM) przeszczepili serce świni umierającemu Lawrence'owi Faucette'owi. Jest to drugi pacjent, którego tamtejsi lekarze poddali eksperymentalnej operacji.

24.09 - Największa próbka asteroidy, jaką kiedykolwiek zebrano, wylądowała kapsule na pustyni w Utah (USA). To zwieńczenie sześcioletniej wspólnej misji NASA i Uniwersytetu w Arizonie.

PAŹDZIERNIK

1.10 - Antymateria podlega działaniu grawitacji tak samo, jak zwykła materia. Przeprowadzony w Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (CERN) eksperyment Antihydrogen Laser Physics Apparatus (ALPHA) wykazał, że pod wpływem ziemskiej grawitacji opuszczające pułapkę magnetyczną atomy antywodoru kierują się w dół - podał magazyn "Nature".

2.10 - W roku 2023 Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny otrzymali Katalin Karikó i Drew Weissman "za odkrycia dotyczące modyfikacji zasad nukleozydowych, które umożliwiły opracowanie skutecznych szczepionek mRNA przeciwko COVID -19".

3.10 - Pierre Agostini, Ferenc Krausz i Anne L'Huillier to laureaci Nobla w dziedzinie fizyki. Doceniono ich za "metody eksperymentalne generujące attosekundowe impulsy światła do badania dynamiki elektronów w materii". Badania noblistów mogą pomóc w diagnostyce medycznej, badaniu jakości żywności i rozwoju elektroniki.

4.10 - Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za rok 2023 otrzymali Moungi G. Bawendi, Louis E. Brus i Alexei I. Ekimov - "za odkrycie i rozwój kropek kwantowych". Ich prace pozwoliły stworzyć m.in. ekrany telewizorów i komputerów, które lepiej oddają kolory i są jaśniejsze.

6.10 - Zespół z Wake Forest Institute for Regenerative Medicine (USA) poinformował o potencjalnie przełomowym dokonaniu z dziedziny medycyny regeneracyjnej. Naukowcy przedstawili sztucznie hodowaną, uzyskiwaną metodą biodruku skórę, która może pozwolić na skuteczne leczenie ciężkich ran.

11.10 - Nowa struktura odkryta w komórkach ssaków i zawierająca cząsteczkę DNA w kształcie pierścienia może potencjalnie odgrywać rolę w chorobach autoimmunologicznych i pomóc naukowcom zrozumieć ewolucję jąder komórkowych - informuje pismo "Molecular Biology of the Cell".

26.10 - Redaktorzy ponad 200 czasopism medycznych jednocześnie opublikowali wspólny artykuł wzywający Światową Organizację Zdrowia do uznania kryzysu klimatycznego i kryzysu bioróżnorodności za globalny stan zagrożenia zdrowia ludzkiego.

LISTOPAD

3.11 - Zmarł mężczyzna ze stanu Maryland, druga osoba na świecie, której przeszczepiono serce pobrane od świni.

5.11 - Na Majorce urodziło się pierwsze w Europie i drugie na świecie dziecko, które na etapie embrionalnym było noszone przez parę złożoną z dwóch kobiet.

7.11 - Czworo profesorów: matematyk Rafał Latała, psycholog społeczny Maria Lewicka, biolog Krzysztof Liberek i chemik Marcin Stępień zostało laureatami Nagród Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2023. Każdy z naukowców otrzyma po 200 tys. zł.

11.11 - Polskie satelity, m.in. stworzony w Gliwicach satelita Intuition-1 oraz satelita obserwacyjny STORK-7, zostały wystrzelone w kosmos na pokładzie rakiety Falcon 9 firmy SpaceX. W misji Transporter-9 rakieta wyniosła ogółem na orbitę 90 satelitów dla różnych klientów z całego świata, w tym kilka polskich lub stworzonych z polskim udziałem.

23.11 - Cztery granty Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC) trafią do Polski. ERC Consolidators Grants otrzymali: Paweł Caputa, Ewa Szczurek, Szymon Toruńczyk i Magdalena Wojcieszak - wszyscy z Uniwersytetu Warszawskiego. Laureaci dostaną po 2 mln euro na realizację projektu badawczego.

24.11 - Polskie konsorcjum zaprojektuje misję mapowania Księżyca, dzięki której w przyszłości będzie można wydobywać i przetwarzać zasoby - minerały i surowce naturalne. Precyzyjnych danych dostarczy autorski satelita oparty na polskiej platformie Hypersat. O wyborze projektu Twardowski zdecydowała Europejska Agencja Kosmiczna (ESA). Lider konsorcjum - Creotech Instruments - zaprojektuje całą misję oraz satelitę opartego na autorskiej platformie mikrosatelitarnej HyperSat. Konsorcjanci odpowiedzialni za ładunek optyczny to Instytut Nauk Geologicznych PAN, który zdefiniuje wymagania dla misji oraz instrumentu naukowego, i Centrum Badań Kosmicznych PAN, które wykona projekt instrumentu badawczego na podstawie założeń.

28.11 - Po trzech latach intensywnych prac Centrum Astronomiczne PAN otworzyło obserwatorium na pustyni Atakama w Chile. Miejsce to jest powszechnie uważane za najlepsze do prowadzenia naziemnych obserwacji gwiazd. W nowym obserwatorium znajduje się pięć teleskopów zarządzanego przez Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN Obserwatorium Cerro Armazones (OCA).

30.11 - Pies rasy border collie o imieniu Jessy pomógł poszukiwaczom odnaleźć w RPA "pływającego w piasku" skrytokreta z gatunku uznawanego przez wielu za wymarły - podał w czwartek dziennik "Guardian". Po raz ostatni te małe afrykańskie ssaki widziano w 1937 roku. Skrytokret De Wintona (Cryptochloris wintoni) należy do rodziny złotokretowatych.

GRUDZIEŃ

5.12 - W Miedarach koło Tarnowskich Gór (Górny Śląsk) zespół naukowców z Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Paleobiologii PAN dokonał wyjątkowego odkrycia. Badacze natrafili na warstwy, w których znajduje się wyjątkowo dużo kości zwierząt sprzed ok. 240 milionów lat. Wśród nich są kości nieznanego do tej pory nauce gada.

12.12 - Ogromne galerie z malowidłami i rytami indiańskimi odkryli w amerykańskim stanie Kolorado archeolodzy z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Najstarsze obrazy, przedstawiające szamanów i wojowników, datowane są na III w.

16.12 - Dzięki technice zwanej transkryptomiką naukowcy z amerykańskich uczelni opracowali atlas tysięcy rodzajów komórek, z których składa się mózg myszy. To wynik 10 lat badań.