Badania kliniczne (eksperymenty medyczne) w kontekście wartości personalistycznych

Zachowaniu godności osoby ludzkiej, w jej świadomej i wolnej zgodzie na badanie kliniczne, powinna towarzyszyć kolejna wartość personalistyczna – prawda. W prawdzie, pojętej filozoficznie, zarówno w jej przyjęciu, jak i w jej dawaniu, świadczeniu, uczestnik badania naukowego humanizuje postęp medycyny. Nadaje sens poszukiwaniu wiedzy i sprawia, że rzeczywiście badanie kliniczne służy człowiekowi, chroni go i pozwala mu na budowanie właściwych, opartych na prawdzie, relacji z badaczem. Prawda o zagrożeniach, nadziejach, wątpliwościach badania klinicznego podana uczestnikowi eksperymentu sprawia, że zgoda pacjenta, jego wolność i Godność nabiera większej wartości.

Idąc dalej, to uczciwość badacza działającego w prawdzie i wolność człowieka w przyjęciu prawdy służą sprawiedliwości – jeszcze jednej wartości, która wprowadza pewna równowagę pomiędzy interesem badania a interesem pacjenta. W klasycznym określeniu sprawiedliwości zwraca się uwagę na równy podział dóbr: dziełem sprawiedliwości jest ważyć rzeczy i stanowić równość w umowach ludzkich: a to jest podstawa pokoju i zgody, bo gdyby każdy przestawał na swoim i nie pożądał cudzego, nie byłoby nigdy żadnej niezgody i wojny.62 Sprawiedliwość to także realna ocena zagrożeń i korzyści dotyczących nie tylko chorego, który mimo wszystko oczekuje na sukces nowej, niepewnej metody leczenia (nowego leku), ale dotyczących także badacza, który powinien wziąć pod uwagę nie tylko postęp nauki i być może wielkie perspektywy terapeutyczne, ale i potencjalne ograniczenia eksperymentu, zmniejszenie korzyści osobistych i może realna ocenę swoich ambicji czy możliwości. To w imię sprawiedliwości, w badaniu klinicznym pacjent i badacz musza określić granice, gdzie kończy się miara człowieczeństwa w zakreślonych maksymalnie aktualnych możliwościach nauki, niekończących się zyskach ekonomicznych i nieograniczonych oczekiwaniach firm farmaceutycznych czy instytucji naukowych.

Sprawiedliwość jest wartością, która w badaniu klinicznym powinien respektować każdy badacz i jest to wartość, która wchodzi do katalogu istotnych cnót lekarza medycyny. Etyka lekarska już od dawna zna te cnoty i można je z powodzeniem traktować jako wartości personalistyczne w badaniu klinicznym: wierność i stałość w zaufaniu oraz w dotrzymywaniu obietnic, trzymanie w ryzach swoich korzyści, intelektualna uczciwość, współczucie i troska, odwaga, roztropność i wspomniana już sprawiedliwosc.63

Oczywiście istnieje jeszcze wiele innych wartości oprócz wspomnianych wyżej w etyce badania klinicznego. Nie wszystkie dotyczą podmiotów eksperymentu, od niektórych zależy bardziej poziom naukowy badan. Dużo w badaniu klinicznym zależy od dobrych zwyczajów w nauce, od relacji miedzy badaczami, koleżeństwa, współpracy z innymi pracownikami w laboratorium, klinice czy przy łóżku chorego. Z wartościami spotykamy się właściwie wszędzie tam, gdzie pracuje, cierpi i żyje człowiek, a tym bardziej stający przed ważnymi wyzwaniami swego zdrowia i życia. Pozostają jeszcze pytania: co można jeszcze zrobić, co poprawić w prowadzeniu badan klinicznych, w procedurach eksperymentalnych dla dobra osoby ludzkiej biorącej nie tylko udział w próbie odzyskania zdrowia i radości życia, ale stojącej na pełnej niebezpieczeństw i niewiadomych pierwszej linii postępu współczesnej medycyny.

Zakończenie

Obecny stan etyki badan klinicznych i możliwości komisji bioetycznych, głównie w realiach polskich, wskazują na dość przeciętny poziom ochrony pacjenta biorącego udział w eksperymencie ze strony zasad i przepisów prawnych oraz na wysoki poziom zaangażowania w ochronne osoby pacjenta ze strony członków komisji bioetycznej, które bywają zróżnicowane. Narzędziem, które może pomóc zarówno prawnikom, jak i etykom w ochronie pacjentów są wartości osobowe, personalistyczne, ważne przede wszystkim dla człowieka – podmiotu badania klinicznego. Począwszy od godności osoby ludzkiej biorącej udział w eksperymencie, a skończywszy na zwyczajnej uczciwości badacza, dla zagwarantowania antropologicznej bazy w postępie nauk medycznych, wartości personalistyczne są niezbędne w procedurach, zabiegach i wynikach badan klinicznych. Bez wartości w działaniach osób zaangażowanych w badania w dziedzinie biomedycyny, sama nauka i medycyna jako sztuka leczenia utraci swoja tożsamość.

Bardzo ważna częścią badania klinicznego jest komisja bioetyczna, nadająca sztuce medycznej swoistego ducha, którym są właśnie wartości. Komisja Bioetyczna i afirmowane przez nią wartości – to być może w medycynie przyszłości ewangeliczna „najlepsza cząstka” (por. Łk 10,42), czyste, nieskażone interesownością i dehumanizacja, dziedzictwo Kodeksu Hipokratesa i ideału miłosiernego Samarytanina. Chociaż procedur i wymagania formalne badania klinicznego trudno jest naprawiać pod katem zachowywania wartości, to w gronie członków komisji bioetycznej zawsze będzie można znaleźć lekarzy i etyków, dla których wartości personalistyczne nie są obce i na których pacjenci będą mogli polegać. Badania kliniczne mogą i często są prowadzone w kontekście wartości personalistycznych, ale czy tak będzie nadal? To zależy nie od prawa i kodeksów, ale od lekarzy i badaczy, którzy przepisom i dyrektywom będą umieli i chcieli nadawać ludzkie wartości.