Badania kliniczne (eksperymenty medyczne) w kontekście wartości personalistycznych

Godność i wolność osoby ludzkiej jako podstawowe wartości w badaniu klinicznym

Wszystkie zasady etyczne badania klinicznego, założenia funkcjonowania komisji bioetycznych oraz wiele z formalnych przepisów dotyczących człowieka poddanego badaniu doświadczalnemu sprowadzają się właściwie do troski o osobę ludzka i do pielęgnowania wartości, których ta osoba jest nośnikiem. To oznacza, że mamy do czynienia z realnie istniejącymi właściwościami dobra, piękna, szlachetności, prawdy i innych pozytywnych cech, które łączymy z osoba ludzka i jej aktywnością. Kiedy jesteśmy zainteresowani zdobywaniem wiedzy, kiedy podziwiamy piękno krajobrazu, wzruszamy się czyjąś szczodrością lub świętością, kochamy naszych rodziców – to dlatego, że postrzegamy w przedmiotach coś więcej niż sam tylko byt, postrzegamy wartość jaka maja dla naszej osoby51, ale poza wartościami subiektywnymi, jak osobiste postrzeganie piękna krajobrazu, istnieją wartości obiektywne takie jak: prawda, dobro, miłość oraz antywartości: nienawiść, zazdrość, wyzysk.52

Pierwsza wartością, jaka jawi się w analizie antropologicznej badania klinicznego, jest Godność osoby ludzkiej. W opisie pojęcia „godności osoby ludzkiej” można je rozumieć w kategoriach filozoficznych czy teologicznych53, jednak moim zdaniem w relacji do badania klinicznego, Godność człowieka bardziej łączy się na płaszczyźnie filozoficznej z wartością ontyczna – wrodzona, trwała, niezbywalna i równocześnie zobowiązująca (...) [która] decyduje o tym, że człowiek jako osoba – byt obdarzony rozumem, sumieniem i wolnością – posiada godnosc.54 Niewątpliwie racje teologiczne również będą przydatne w postrzeganiu podmiotu badania klinicznego, jakim jest pacjent, osoba ludzka. Natomiast Godność człowieka jako wartość dla medycyny, dla nauki, jest obecnie pojmowana bardziej na płaszczyźnie praw człowieka jako wartość obiektywna, uniwersalna i absolutna, która sama jest „wartością wartosci”.55

Jest nie tylko pierwsza i najważniejsza, ale z punktu widzenia etyków, którzy troszczą się o uczestników eksperymentu, jest to najbardziej widoczna i sprawdzalna wartość personalistyczna w badaniu klinicznym. Łatwo można sprawdzić, chociażby z brzmienia informacji dla pacjenta, czy badacz traktuje te informacje jako zło konieczne, czy rzeczywiście autorzy tekstu są zatroskani o to, aby uczestnik badania dobrze zrozumiał istotę zabiegów, którym się podda i aby zgodnie ze swoja wola, bez przymusu, ratując niekiedy komuś życie, świadomie wyraził na to zgodę. Na szczęście dla pacjenta i jego godności, odpowiednia komisja bioetyczna niekiedy wielokrotnie zwraca uwagę badaczom na błędy merytoryczne i formalne w informacji dla pacjenta, aby służyła ona przede wszystkim pacjentowi, a nie była uciążliwym punktem do wypełnienia w procedurze badania klinicznego. Podobnie z wymaganiami co do ubezpieczenia uczestnika eksperymentu, ochrony jego danych osobowych czy danych genetycznych w trakcie i po badaniu klinicznym, komisja bioetyczna powinna dbać konsekwentnie o nie w interesie pacjenta i jego godności.

Godność jednego człowieka (pacjenta, ochotnika czy badacza, jeśli sam bierze udział w medycznej procedurze eksperymentalnej) – nawet jeśli w określonym badaniu, coraz częściej na skalę międzynarodową bierze udział tysiące osób – stanowi o istocie człowieczeństwa w ogóle: o rozumności i wolności osoby ludzkiej. Biorąc pod uwagę normę personalistyczna Karola Wojtyły, to Godność człowieka pozwala dokonać pierwotnego i fundamentalnego doświadczenia niezwykłości człowieka wśród świata rzeczy i wśród innych istot żywych, tak że człowiek jest „inaczej” i „wyżej” od wszystkiego innego na tym swiecie.56 Człowiek bez godności nie byłby nim, jest to cecha najbardziej pierwotna samej istoty bytu ludzkiego i dzięki tej właściwości można nazwać człowieka osoba;57 chyba nie ma w antropologii bardziej fundamentalnego, absolutnego i pierwotnego przymiotu człowieka jak jego Godność.

Bezpośrednio z godnością osoby ludzkiej wiąże się wolność człowieka, która można rozumieć na wiele sposobów. Nas interesuje znaczenie antropologiczne wolności jako wewnętrznej determinacji ludzkiej woli, która posiada wsobna władze wyboru. Podczas gdy wolna wola posiada potencjalna możliwość wyboru, to wolność w sposób aktualny ma możliwość działania lub nie-działania. Ludzka wola wyboru tylko wtedy najpełniej wyraża się w działaniu, jeśli jest wolna, jeśli jest jej przypisana istotowo wolność. Wolność w akcie woli sprawia, że człowiek urzeczywistnia i wyraża swoje człowieczeństwo – jest po prostu sobą. W licznych przejawach ludzkiej działalności, pracy, moralności, istnienie wolnej woli jest oczywiste, ale w sposób bardzo konkretny, widzialny wolna wola pacjenta zgadzającego się na badanie kliniczne wyraża się w podpisie pod zgoda na badanie kliniczne, czyli – według klasycznej definicji – przy zaistnieniu wszystkich warunków niezbędnych do działania, człowiek może do tego działania przystąpić lub się od niego powstrzymać, może też to działanie podjąć w taki lub w inny sposób.58